De implementatie van de Richtlijn representatieve vorderingen: nieuw speelveld voor collectieve acties namens consumenten in Nederland?

Blog

De achtergrond van de RAD

De RAD vervangt de Europese richtlijn betreffende het doen staken van inbreuken ter bescherming van de consumentenbelangen (Richtlijn (EU) 2009/22/EG, de ‘Inbreukrichtlijn’). Die Inbreukrichtlijn voorzag (alleen) in de mogelijkheid van een verbodsactie, niet (ook in) een collectieve schadevergoedingsactie. De Europese wetgever acht dit blijkens de RAD onvoldoende om onrechtmatige praktijken af te schrikken en (uiteindelijk) consumenten te beschermen. Bedoeling van de RAD is om ook herstelacties mogelijk te maken.

De Nederlandse implementatiewet

Nederland kent al jaren een wettelijke regeling voor collectieve acties, die niet is beperkt tot vorderingen die zien op consumentenbescherming. Per 1 januari 2020 is deze wettelijke regeling op de schop gegaan met de inwerkingtreding van de Wet afwikkeling massaschade in collectieve acties (‘WAMCA’). De WAMCA voorziet onder meer de mogelijkheid voor belangenorganisaties om schadevergoeding in geld te vorderen. Dit is gepaard gegaan met de introductie van aangescherpte en aanvullende ontvankelijkheidseisen voor belangenorganisaties (zie daarover meer in een bijdrage in TOP).

Vanwege deze reeds bestaande uitgebreide regeling voor collectieve acties – waarin al een aantal vereisten dat ook geldt onder de RAD zijn neergelegd – kon de Nederlandse wetgever veel vereisten uit de RAD relatief eenvoudig inpassen in de bestaande regeling. Niettemin zal de implementatie van de RAD een ruimere impact hebben. Wij bespreken enkele relevante wijzigingen van de bestaande regeling die de implementatie van de RAD met zich zal meebrengen hierna.

Aangewezen lijst van bevoegde instanties

De RAD bepaalt dat representatieve vorderingen alleen kunnen worden ingesteld door belangenorganisaties die door een lidstaat zijn aangewezen als zogenaamde bevoegde instanties. Op (onderbouwd) verzoek kan de bevoegde autoriteit van een lidstaat organisaties op een lijst plaatsen, mits de organisatie voldoet (en blijft voldoen) aan bepaalde kwaliteits- en ontvankelijkheidsvereisten. In Nederland is de bevoegde autoriteit de minister voor Rechtsbescherming. Alleen vooraf aangewezen organisaties op de lijst kunnen bij de rechter in een andere lidstaat een representatieve actie starten. Als een organisatie na vijf jaar op de lijst wil blijven staan, moet die uit eigen beweging (onderbouwd) verzoeken om verlenging van de aanwijzing.

Bij algemene maatregel van bestuur kunnen nadere regels worden gesteld voor het aanwijzen als bevoegde instantie en regels worden gesteld voor het intrekken en de duur van de aanwijzing (zie artikel 3:305a lid 4 BW nieuw). Inmiddels ligt een besluit ter consultatie voor dat deze (nadere) regels uitwerkt. Daarnaast regelt dit besluit de inhoud en de publicatie van de lijst met bevoegde instanties. De consultatie liep tot 16 april 2023.

Binnenlandse vs. grensoverschrijdende acties

De RAD maakt onderscheid tussen organisaties voor het instellen van collectieve acties in hun eigen lidstaat (binnenlandse collectieve acties) en organisaties voor collectieve acties in een andere lidstaat (grensoverschrijdende collectieve acties). Indien een organisatie een actie instelt in een andere lidstaat dan die waarin zij is aangewezen, dan moet die actie worden beschouwd als een grensoverschrijdende actie. De woonplaats van de betrokken consumenten en de betrokken aangesproken partij zijn niet relevant voor deze kwalificatie.

Voor binnenlandse representatieve acties in Nederland zullen belangenorganisaties moeten voldoen aan de ontvankelijkheidsvereisten die al gelden onder de WAMCA. Aanwijzen hoeft dan niet vooraf, maar kan ook, zoals de WAMCA voorschrijft, tijdens de procedure. Voor grensoverschrijdende acties gelden aanvullende eisen, onder meer dat de belangenorganisatie ten minste twaalf maanden publiekelijk actief is (geweest) op het gebied van de bescherming van consumentenbelangen. Dat zou mogelijk problematisch kunnen zijn voor ad hoc belangenorganisaties die uitsluitend zijn/worden opgericht om een specifieke vordering in te stellen voor een specifieke gebeurtenis.

Litigation funding

Bij de totstandkoming van de RAD is erkend dat nadere regels voor onder meer de financiering van collectieve acties nodig zijn om misbruik door belangenorganisaties te voorkomen. De WAMCA stelt al bepaalde eisen voor de financiering van dergelijke procedures door derden, onder meer op het gebied van het tegengaan van belangenverstrengeling. De Nederlandse implementatiewet breidt deze vereisten uit voor collectieve acties die onder het toepassingsgebied van de RAD vallen.

Voor alle representatieve acties die onder de RAD vallen, geldt dat de financiering niet afkomstig mag zijn van een financier die een concurrent is van de verweerder of van een financier die afhankelijk is van een verweerder. Deze regel verschilt enigszins van de financieringsvereisten die momenteel gelden in het kader van de WAMCA.

Daarnaast geldt voor grensoverschrijdende acties door belangenorganisaties binnen het toepassingsgebied van de RAD dat de website van de belangenorganisatie informatie over haar financieringsbronnen dient te bevatten. Als de bevoegde autoriteit (hier: de minister) twijfels heeft over de aard van de procesfinanciering, kan om aanvullende informatie worden verzocht. De openbaarmaking van (bijvoorbeeld) financieringsafspraken tussen de belangenorganisatie en de procesfinancier staat momenteel ter discussie in verschillende class actions onder de WAMCA. Wij wijzen in dit kader onder meer op de recente uitspraken in collectieve acties tegen TikTok (zie ECLI:NL:RBAMS:2022:6488 en ECLI:NL:RBAMS:2022:7624 m.nt. «JOR» 2023/43), Vattenfall (ECLI:NL:RBAMS:2023:403) en Airbus (ECLI:NL:RBDHA:2023:4111).

Het Europees Parlement heeft de Europese Commissie in september 2022 al aangeraden om nadere regels te gaan stellen voor third-party litigation funding. De Europese Commissie heeft aangegeven onderzoek te zullen doen naar de wetgeving en praktijken in de lidstaten.

Opt-in en opt-out

De WAMCA voorziet al in opt-out mechanismen voor in Nederland woonachtige gedupeerden en (vrijwillige) opt-in mechanismen voor niet in Nederland woonachtige gedupeerden (zie hierover meer in «JBPr» 2022/64). Met de implementatie van de RAD geldt voor acties die onder de RAD vallen een verplicht opt-in systeem voor niet in Nederland woonachtige gedupeerden. Bij een opt-in moeten deze gedupeerden de griffie van de rechtbank waar de actie aanhangig is schriftelijk meedelen dat hun belangen niet in andere soortgelijke procedures worden behartigd.

Wat gebeurt er in de rest van de Europese Unie?

Met de RAD beoogt de EU-wetgever te garanderen dat voor consumenten in elke lidstaat ten minste één doelmatig en doeltreffend procedureel mechanisme voor representatieve vorderingen beschikbaar is. Dit ter bescherming van consument én de interne markt. Dat is (nog) niet overal gelukt: Nederland is vooralsnog een van de weinige lidstaten die de implementatie van de RAD binnen de opgelegde termijn zal afronden. In de overige 24 lidstaten is nog geen zicht op concrete implementatie van de RAD. Daarom heeft de Europese Commissie op 27 januari 2023 inbreukbesluiten vastgesteld tegen die lidstaten.

Hoewel de implementatie van de RAD op Europees niveau grotendeels op zich laat wachten, is onze verwachting dat de Nederlands implementatie snel merkbaar zal zijn. Dit zeker gelet op het momenteel aantal toenemende collectieve acties, onder meer op het gebied van consumentenbeschermende bepalingen.